Sztuka starożytnego Egiptu.
Inspiracją sztuki starożytnych Egipcjan nie było powszechne we współczesnej kulturze umiłowanie piękna i chęć odtworzenia przez artystę otaczającego go świata. Większość przedmiotów, która doczekała do naszych czasów, nie jest dziełami sztuki w rozumieniu dzisiejszym, ale została stworzona po to, aby towarzyszyła zmarłemu w zaświatach i była magicznym odpowiednikiem rzeczy czy postaci faktycznie żyjącej.
Egipski kanon, czyli zasady kompozycji w plastyce i architekturze, przejawiał się w odmiennym sposobie przedstawiania bogów i władców: byli nieruchomi, o cechach bezczasowej młodości i siły. Postacie idealizowano, uwypuklając cechy syntetyczne, a nie portretowe. W stosunku do warstw niższych obowiązywała zasada realizmu. Niekiedy wyższy status postaci podkreślano, ukazując osobę otyłą. Obowiązywał schemat uwieczniania ludzkiej sylwetki: głowa, kończyny z profilu, ramiona i oko en face oraz ścisły kanon proporcji.
Jednym z najstarszych elementów konstrukcyjnych występujących w sztuce egipskiej jest filar i kolumna, pełniące również funkcję dekoracyjną. Filar o przekroju kwadratowym występował często w architekturze Starego Państwa. Z czasem został pokryty inskrypcjami i reliefami. Filar ozyriacki to prostokątny slup, o którego przednią ścianę opierał się kamienny posąg Ozyrysa o twarzy króla-fundatora. Tak zwane kolumny protodoryckie (nazwa błędna, właściwie kolumny poligonalne) to podpory architektoniczne w formie wielobocznego słupa (8, 16, 32 ściany), stosowane od czasów Średniego Państwa. Jako wzory dla kolumn wykorzystywano lotos i papirus oraz palmę. Kolumny lotosowe i papirusowe charakteryzował kapitel wyobrażający otwarte lub zamknięte pąki kwiatu. Trzon tworzyła łodyga lub wiązka łodyg. Kolumny wiązkowe były charakterystyczne dla sztuki Starego i Średniego Państwa. Kolumna palmowa miała prosty trzon, a głowica imitowała koronę drzewa. Hatorycką wyróżniał charakterystyczny kapitel z głową bogini.
Świątynie egipskie wznoszono według kanonu ustalonego w okresie Nowego Państwa (XVI-XI w. p.n.e.). Całość otaczał mur z cegły mułowej.
Do świątyni wiodła aleja sfinksów, a wejście otwierało się między dwiema wieżami pylonu. Dalej znajdował się kolumnowy dziedziniec, z którego wchodziło się do sali hypostylowej (kolumnowej). Następnie była sala na świętą barkę i obejście dokoła niej, skąd przechodziło się do sanktuarium z posągiem bóstwa. Z westybulu i sali na barkę schody prowadziły na dach, do kaplicy. Poczynając od rozświetlonego słońcem dziedzińca, każda następna sala była ciemniejsza i mniejsza.
Do kompleksu należały również domy kapłanów i magazyny, święte jezioro oraz dom narodzenia (mammisi). Podstawowe elementy świątyni mogły się wielokrotnie powtarzać (pylon, dziedziniec, sala hypostylowa). Przed pylonami stały kolosalne posągi fundatora, obeliski. Często zamiast zwykłych kolumn na dziedzińcach ustawiano ozyriackie posągi władcy.
Ściany grobowców i świątyń pokrywały obrazy i inskrypcje. Zewnętrzne ściany świątyń ozdabiały kolorowe reliefy przedstawiające militarne sukcesy władcy. Wnętrza zdobiły przedstawienia faraonów oddających cześć bóstwom.
Reliefy towarzyszyły sztuce egipskiej od najdawniejszych czasów. Wyróżniały się wśród nich m.in. relief płaski, gdzie wyobrażony motyw wystaje nieznacznie ponad płaszczyznę tła; relief wklęsły (wgłębny) – płaszczyzna tła to czoło płyty, a kompozycja jest zagłębiona, oraz wypukły – kompozycja wyraźnie wystaje przed tłem, zbliżając się do pełnej rzeźby. Od Starego do Nowego Państwa najczęściej stosowano relief płaski; w czasach Hatszepsut pojawia się relief wgłębny, by na dobre zapanować w sztuce XIX i XX dynastii.
Sztuka koptyjska
Sztuka koptyjska powstała z połączenia sztuki hellenistycznej i wczesnochrześcijańskiej, w opozycji do sztuki okresu faraonów.
W pierwszych wiekach jej głównym ośrodkiem była Aleksandria. Po podboju islamskim nastąpił regres i przemieszanie z elementami sztuki islamu.
Od IV w. Koptowie budowali klasztory i kościoły. Od czasów Justyniana (VI w.) często stosowano kopuły. Ściany pokrywały mozaiki i malowidła o motywach biblijnych i nowo testamentowych. Nie ma tu rzeźby pełnej, za to rozwija się drobna rzeźba ornamentacyjna w drewnie, kości słoniowej i kamieniu, o surowych kanonach kompozycyjnych. Koptowie wprowadzili nowy sposób przedstawiania ludzkich postaci (frontalizm, opozycja do kanonu egipskiego). Ich cechą charakterystyczną jest geometryzm, hieratyzm i wielkie oczy. Pierwsi przedstawili Madonnę karmiącą Dzieciątko.
Ich rzemiosło artystyczne to wspaniałe wyroby jubilerskie, naczynia ceramiczne i przede wszystkim tkanina (tkana i haftowana). Sztuka pisarska zaowocowała licznymi kodeksami iluminowanymi na papirusie, pergaminie i papierze.
Sztuka islamu
Inspiracją sztuki arabskiej w Egipcie była odmiana perska. W plastyce nie pojawiły się przedstawienia osób żywych (wyjątek – ceramika z Fustat z okresu szyickich Fatymidów), jedynie w traktatach naukowych i miniaturach w rękopisach można podziwiać doskonałe opanowanie przez islamskich artystów sztuki przedstawiania postaci ludzkich i zwierzęcych. Niebywale rozwinął się ornament: przetworzone motywy roślinne i geometryczne o niesłychanym bogactwie, niespotykanym w innych kulturach (często wykorzystywano do tego celu ozdobne pismo arabskie). Dla sztuki islamu charakterystyczne były również horror vacui i zamiłowanie do koloru. Ta ostatnia cecha objawia się najczęściej w ceramice i tkaninach. Horror vacui – obawa przed próżnią – pobudzała artystów do pokrywania całej płaszczyzny ornamentem. Dekoracje inspirowała przetworzona sztuka hellenistyczna, sztuka nomadów, starożytnego Wschodu i Chin.