Tall al-Amarna to nazwa stanowiska archeologicznego w miejscu stolicy Egiptu z czasów faraona heretyka Amenhotepa IV – Echnatona. Dziś to pustynna równina otoczona z trzech stron wzgórzami, na których ustawiono stele graniczne. Ciekawość, jaka przyciąga turystów do tej spalonej słońcem doliny, wiąże się z romantycznymi wyobrażeniami o wielkim buntowniku i jego pięknej żonie oraz z nieznajomości realiów Amarny.
Historia współczesna
Nazwa Tell el-Amarna (Tell el-Amarna) pochodzi od wioski At-Till (el-Till – tall „małe wzgórze”) i zamieszkującego ją beduińskiego plemienia Amarna. Egipski Achetaton („Horyzont Atona”) wzniesiono ok. 1350 r. p.n.e. z polecenia Amenhotepa IV – Echnatona, wyznawcy Atona, który wybrał na stolicę odludne miejsce daleko od Teb, gdzie w skalnym obniżeniu, podobnym do hieroglifu horyzont wstawało słońce. Na granicach nakazał wykuć stele, zapoznające z nowym bogiem.
Po śmierci króla po zaledwie kilkunastu latach ośrodek porzucono.
Miasto
Piaszczysta dolina o 12 km długości ciągnie się wzdłuż Nilu z północy na południe. Od rzeki odgradzają ją tereny uprawne i rzędy palm. Miasto, mimo zniszczeń, jest stosunkowo dobrze zachowane. Miało być całkowicie niepodobne do Teb, a jego świątynie z dziedzińcami otwartymi na światło słoneczne, dobroczynną działalność Atona, przeciwstawiały się ciemnym i pełnym tajemnic świątyniom starej wiary. Najwięcej budynków (świątyń i królewskich pałaców) wzniesiono w 8. roku panowania Echnatona. Większość – z cegły mułowej oraz ze specjalnie przygotowanych kostek kamiennych zwanych obecnie talatat -mniejszych, niż w dotychczasowym budownictwie egipskim, które się łatwo i szybko układało.
Przez miasto z północy na południe poprowadzono prostą i szeroką drogę królewską (8 km), zwaną dziś Siqqat as-Sultan. Na zachodzie wznosiły się pałace królewskie. Wielki Pałac, Dom Przyjemności w Achetatonie, składał się z wielu dziedzińców, kolumnad ozdobionych kolosalnymi pomnikami króla. Przez okno pojawień rodzina królewska ukazywała się swym poddanym i rozdawała złote naszyjniki. Ponad drogą poprowadzono most łączący Wielki Pałac z Domem Królewskim (po wschodniej stronic drogi). Pałac z cegły mułowej dawno się rozsypał. Dom Królewski był rezydencją bardziej praktyczną i nastawioną na reprezentacyjne funkcje. Zawierał w sobie mały pałac z dziedzińcem i magazynami. W dzielnicy w centrum mieszkali najbliżsi dostojnicy faraona – najbogatsze domy stały przy drodze królewskiej.
W centrum wznosiły się budynki administracyjne, takie jak Dom Życia (Per-Anch), gdzie pobierali nauki m.in. skrybowie. Było tu wielkie archiwum królewskie z korespondencją dyplomatyczną, gdzie w 1887 r. znaleziono pierwsze Tabliczki z Amarny. Między centrum a południowymi dzielnicami stała mała świątynia Atona (Hut-Aton), Dwór Atona w Achetaton. Być może była to świątynia grobowa króla, bo stała w jednej linii z jego grobowcem wykutym w skałach pustynnego wadi. Dziś jej miejsce znaczy pojedyncza kolumna. Na północ od niej znajdowała się Wielka Świątynia Atona (Gempa-Aton, Dom Atona; widoczne zarysy murów).
Pozostałe pałace i stele
Na północ od centrum leżała północna dzielnica z Północnym Pałacem. Była to rezydencja Nefertiti, choć mogła tu mieszkać też drugorzędna żona króla – Kija, a potem córka Nefertiti -Meritaton. Dalej na północ wznosiła się ufortyfikowana willa – Północny Pałac nad Rzeką lub Kasr (zamek). Niektórzy uważają ją za główną rezydencję królewską.
Grobowce północne
Większość turystów zadowala się jedynie zwiedzeniem grobowców północnych. Trzeba pamiętać o zabraniu ze sobą latarki. W klifie wycięto 25 grobowców. Sześć z nich jest usytuowanych po północnej stronie Darb al-Malik, a dalszych 19 na południu. Najlepiej wziąć ze sobą przewodnika — zapewni bezpieczeństwo.
Tuż przy wejściu do grobowca Huji (EA1) ukazano zmarłego adorującego dysk słoneczny, a obok widnieje tekst Hymnu do Atona. Huja albojuja był sługą królowej Teje, matki Echnatona, sprawował funkcję Nadzorcy Królewskiego Haremu i Skarbca. Widać też Nefertiti i Echnatona oraz siedzące dwie księżniczki. Ponad parą królewską widnieje słoneczny dysk Atona z promieniami zakończonymi małymi dłońmi ze znakiem życia anch. Poniżej są grające podczas uczty dziewczęta, stół ofiarny, służący i żołnierze. Ucztujący piją wino. Dalej Echnaton i Nefertiti dają posłuchanie poselstwom z Reczenu (Syrii) i Kuszu. Po lewej na tylnej ścianie Echnaton wychyla się z okna pojawień i obdarowuje Huję złotym naszyjnikiem. Po drugiej stronic zarządca prezentuje otrzymane nagrody. Na końcu ściany po prawej przedstawiono Świątynię Słońca z wielkim ołtarzem i posągami.
Po prawej król w otoczeniu straży prowadzi królową-matkę do jej świątyni grobowej dedykowanej Amenhotepowi III i Teje. Nad nimi wznosi się dysk słoneczny.
Od przedsionka korytarz wiedzie do poprzecznej sali z szybem grobowym w rogu, gdzie złożono mumię Huji. Dalej jest niewielka kaplica z malowidłami przedstawiającymi składanie ofiar. Przy tylnej ścianie stoi niedokończony posąg zmarłego.
Kolejne miejsce pochówku to grobowiec Mcrireemu Nefertiti, królewskiego skryby i Nadzorcy Dwóch Skarbców. Na lewo od drzwi na zewnętrznej ścianie Echnaton i Nefertiti siedzą pod baldachimem. Obok stoją ich trzy córki.
Na północnej ścianie wewnętrznej sali po prawej od drzwi Merire znów stoi pod oknem pojawień (częściowo zachowane kolory). Jest tu postać, którą część naukowców uważa za Smenchkare, następcę Echnatona, z jego królową, prawdopodobnie córką Echnatona, Meritaton.
Zniszczony grobowiec Ahmose (Jahmesa; EA3) jest najczęściej oglądany przez turystów. Ahmose był Przyjacielem Stojącym po Prawej Ręce Króla, Sługą Państwa w Achetaton i królewskim skrybą. Jego grobowiec znajduje się w południowej części grobowców północnych.
Następny zabytek to grobowiec Merire I (EA4), arcykapłana Atona w Achetatonie oraz Przyjaciela Stojącego po Prawej Ręce Króla, a także ojca Merire II. Reliefy w ciemnym grobowcu są prawie niewidoczne. Część twarzy osób zniszczyli religijni fanatycy. Dokoła wejścia biegnie kolorowy gzyms.
Do zewnętrznej sali wiodą drzwi ozdobione motywami kwiatowymi. Przy wejściu wyrzeźbiono Merire i jego żonę Tenro modlących się do Atona. Po lewej Merire otrzymuje od rodziny królewskiej złoty łańcuch. Dalej rodzina królewska w towarzystwie uzbrojonych oddziałów wyrusza z pałacu do Wielkiej Świątyni Atona. Twarz Echnatona i symbole Atona zostały skute. Dalej widać sceny składania darów, gdzie rodzina królewska stoi przed świątynią z flagami. Po drugiej stronie zaś oddaje cześć Atonowi. Merire jako arcykapłan stoi przed królem. W dolnym rogu widać niewidomych żebraków Korytarz wiedzie do wewnętrznej sali, gdzie przedstawiono Merire adorującego Atona. Sceny po lewej są identyczne jak po prawej. Jest tu widok na Wielką Świątynię. Większość reliefów zachowała oryginalny kolor.