Achetaton (obecnie Tell el-Amarna)

Grobowiec Królewski

Około 6 km na wschód od miasta w oddzielnej dolinie (Wadi Abu Hasa al-Bahri) jest usytuowany Grobowiec Królewski (EA26). Obiektu nie ukończono przed śmiercią faraona, ale istnieje duże prawdopodobieństwo, że tutaj go pochowano. Nie odnaleziono mumii, ale odkryto wiele figurek uszebti, fragmenty skrzynki na urny kanopskic oraz kamienne naczynia z kartuszami Totmesa II i Chafre.
Prócz centralnej części grobowiec ma dwa dodatkowe skrzydła poza osią główną. Sześć rozpoczętych komór przeznaczono prawdopodobnie dla Nefertiti lub Teje, a drugie skrzydło -dla księżniczki Maketaton (Nefertiti prawdopodobnie nic została tu pochowana). Grobowiec wyposażono w zstępujący korytarz do spuszczania sarkofagu. Prowadził prosto do szybu i kolumnowej komory grobowej. Sarkofag Teje na pustym podium został rozbity. Gdy Tutanchamon opuszczał Achetaton, być może zabrał mumię ojca i pochował w Dolinie Królów.
Mumię faraona-heretyka mogli jednak zniszczyć kapłani Amona.
Rodzima skała nie była za dobra, więc ściany pokryto tynkiem i wyryto dekoracje. Na ścianach szybu ukazano oddawanie czci Atonowi. Komorę dla księżniczki Maketaton (?) ozdobiono scenami oddawania czci wschodzącemu słońcu – detale wzbogacają tekst Hymnu do Atona.

Grobowce południowe

Do grobowców południowych, oddalonych o niemal 6 km od północnych, dociera się drogą z al-Hag Qantill przez starożytną wioskę robotników, potem należy się kierować między gajami palmowymi w kierunku skalnego klifu. Miejsca pochówku są rozrzucone na kilku pagórkach w dwóch grupach: AE7-AE15 i AE16-AE25.
Najwspanialszy w nekropoli grobowiec Aja (Eje, Eye, Ay; AE25) przeznaczono dla Aja i jego żony. Aj był wojskowym na dworze Echnatona. Nazywano go Ojcem Boga. Co to znaczyło – nie wiadomo. Może był członkiem królewskiej rodziny — ojcem królowej Nefertiti.
Dekoracje grobowca reprezentują szczytowy etap stylu amarneńskiego.
Przy wejściu po lewej Aj i jego żona Tije składają hołd Amonowi wraz z rodziną królewską. Dworowi towarzyszą karły.
Na zachodniej ścianie sali głównej można obejrzeć jedyną kompletną dekorację w grobowcu: Aj stoi przed Echnatonem wychylającym się z okna pojawień i wręczającym kanclerzowi nagrodę. Wszystko to odbywa się w obecności żony Aja i zgromadzonych dworzan.
Inne obrazy pokazują życie rodzinne faraona: kobiety z pałacu układające sobie włosy, muzykantki grające na harfie, tancerki, służące w kuchni. Następnie dworzanie składają hołd faraonowi, jak bogom: klęczą z ustami przyciśniętymi do ziemi. Na tylnej ścianie widać zniszczone ślepe wrota.

Tabliczki z Amarny

W 1887 r. pewna wieśniaczka szukająca opału w ruinach starożytnego Achetatonu wygrzebała skrzynkę, w której znajdowały się pokryte nieznanym wzorem gliniane tabliczki. Nie zdając sobie sprawy z wagi znaleziska, zaniosła je do bogatszego sąsiada, który odkupił je za niewielką sumę. Tabliczkami (382) nikt się długo nie interesował. Gdy wypłynęły na czarnym rynku, wywołały sensację. Zapisane były pismem klinowym w języku dyplomacji z XIV w. p.n.e. -akadyjskim. Najstarsze pochodziły z 1380 r. p.n.e. Okazało się, że to listy od władców Kanaanu do króla Egiptu – Amenhotepa III i jego następcy – Echnatona. Wasale błagali o militarną pomoc, wsparcie w czasie zamieszek wewnętrznych i napadów wrogich sąsiadów. Pomoc nie nadeszła. Stary Amenhotep III nie zdążył z odsieczą, a jego następcę bardziej interesował kult Atona. Wasalni królowie zostali wydani na pastwę wrogów. Tabliczki obrazują politykę tego okresu: kontakty z Babilonią, Asyrią, Mitanni, Arzawą, Alasziją (Cyprem) i Hetytami. Byty tam również odpisy egipskich pism dyplomatycznych wysyłanych za granicę. Tabliczki z Amarny są bardzo ważnym i rzadkim dokumentem historycznym, rzucającym światło na stosunki międzynarodowe za panowania Echnatona.

Nefertiti

Nefertiti (Neferetiti, Nefretete, Nofretete, po egipsku Piękna, która przybyła) to królowa Egiptu z I połowy XIV w. p.n.e., żona króla Amenhotepa IV Echnatona. Jej pochodzenie okrywa tajemnica. Mogła być mitannijską księżniczką Taduhepą, córką Amenhotepa III i siostrą Echnatona. Prawdopodobnie jednak była córką Eje (Aje, Ai), urzędnika i wodza, późniejszego króla. Miała ogromny wpływ na Echnatona i była zwolenniczką reform religijnych.

Na wszystkich przedstawieniach dworu w Achetatonie (Tali al Amarina) jest zawsze wraz z córkami u boku króla, zarówno w sytuacjach z codziennego życia, jak i podczas ceremonii religijnych. W późniejszym okresie ukazywano ją jak samodzielnych władców Egiptu – z insygniami i w scenach przeznaczonych jedynie dla panujących. Nie dała Echnatonowi syna, miała sześć córek. Nic nie wiadomo o ostatnich latach życia jej i Echnatona. Brak świadectw z epoki, a większość tzw. faktów to jedynie domysły. Nie wiadomo, czy władza Nefertiti wzrosła pod koniec życia męża, czy też zmalała. Jedna z hipotez sugeruje, że królowa żyła w separacji z chorym małżonkiem, nakazując się portretować jako faraon wódz. Brak też danych o jej losie po śmierci władcy. Niektórzy sugerują (Reeves czy Harris), że panujący po Echnatonie Smenchkare to jedynie męska forma imienia królowej, której tytuły w czasie panowania Echnatona znacząco się zmieniały.

Najpierw była to Nefer nefer uaten Nefertiti, potem Ancheperure Nefer nefer uaten, skąd już niedaleko do Ancheperure Smenchkare następcy Echnatona. Stanowiłaby wówczas motor powrotu do dawnej religii Egiptu. Jej wykonane zgodnie z późnoamarneńskimi zasadami portretowymi popiersie (obecnie w Berlinie) należy do arcydzieł sztuki światowej.