Luksor (Al-Uksur) to stolica prowincji o tej samej nazwie, liczącej 241 tys. mieszkańców, położonej na wschodnim i zachodnim brzegu Nilu. Ma ambicje stać się samodzielną prowincją miejską. Od XIX w. spotykają się tu miłośnicy historii starożytnej, Egiptu i archeologii. Wyjątkowe nagromadzenie zabytków na niewielkiej powierzchni spowodowało, że gospodarka miasta oparta jest na turystyce. Kiedy przyjechać do Luksoru? Jeśli ma się czas i pieniądze, najlepiej między październikiem a lutym (ale w tym okresie jest najdrożej), gdy panuje piękna pogoda z umiarkowanymi, niemal europejskimi temperaturami (nocami bywa nieco zimniej). Łagodny klimat, czyste powietrze i słońce czynią z Luksoru stolicę wczasów zimowych. W marcu temperatura wzrasta, by w kwietniu osiągnąć średnią o jakieś 10°C wyższą od zimowej.
Historia
Nazwa miasta wywodzi się z arabskiego słowa al-Uksur, oznaczającego fortyfikacje, pałace.
Być może jest to nawiązanie do rzymskiego castrum, obozu wojskowego albo średniowiecznej miejscowości w cieniu ruin. Starożytna nazwa ośrodka brzmiała Niwt – Miasto albo Niwt-resut – Południowe Miasto.
Było ono stolicą czwartego nomu Uaset (Berło), określano je także niekiedy tą właśnie nazwą. Jego grecki odpowiednik to Teby. W czasach Starego Państwa miasto Uaset było jedynie prowincjonalnym ośrodkiem. Centrum kultowe Triady Tebańskiej oraz boga Montu zaczynało powoli nabierać znaczenia od Pierwszego Okresu Przejściowego, gdy książęta tebańscy walczyli o władzę, a za XI dynastii (ok. 2133-1991 p.n.e.) zyskało status stolicy. Potem Teby ponownie straciły na znaczeniu.
Odrodzone w czasach XVIII dynastii państwo egipskie ustanowiło w Uaset stolicę. Wtedy Teby, zwane też Niut-Amon – Miasto Amona, przekształciły się w światową metropolię. Faraonowie Nowego Państwa oddawali cześć Tebańskiej Triadzie. Teby pełniły funkcję stolicy za XVIII dynastii (ok. 1567-1320 p.n.e.) i częściowo XX dynastii (ok. 1200-1085 p.n.e.). Od czasów Nowego Państwa przez Epokę Późną (ok. 1085-525 p.n.e.) i Okres Perski (525-332 p.n.e.) było to jedno z najważniejszych centrów politycznych, kulturalnych i religijnych Egiptu. Mieszkalna i religijna część miasta (współczesny Karnak i Luksor) rozciągała się na prawym brzegu Nilu. Na lewym, w tzw Tebach Zachodnich, skupiały się nekropole i pałace królów. W epoce greckiej i rzymskiej ten prowincjonalny wówczas ośrodek Rzymianie zwali Diospolis Magna. Powstania w Tebaidzie przyczyniły się do upadku miasta, które w początkach naszej ery przestało istnieć.
Świątynia luksorska (Harem Południowy)
Najsłynniejszy zabytek Luksoru znajduje się w centrum miasta. Najlepiej wybrać się tu wcześnie rano, gdy nie ma tłumów, a ostre światło wydobywa detale budowli. Również wieczorem, świątynia jest pięknie iluminowana.
W starożytności przybytek nosił nazwę Ipet-resyt – Harem Południowy lub Południowe Sanktuarium. Stosowano także określenie Osobiste Sanktuarium (Opet) na Południu. Obecną budowlę wzniesiono za Amenhotepa III (XVIII dynastia). Nieopodal Echnaton nakazał wybudować przybytek dla Atona.
To, co dziś można oglądać, powstało za panowania Amenhotepa III i Ramzesa II (XIX dynastia).
Świątynię dedykowano Tebańskiej Triadzie: Amonowi, Mut i ich synowi -Chonsu. Odbywały się tu ważne dla świątyni w Karnaku doroczne uroczystości, Tak było w czasach Amenhotepa III. Po powiększeniu świątyni w czasach Ramzesa II oddawano tu cześć królewskiemu ka.
W ten sposób przybytek wpisywał się w kult żyjącego władcy i był jego najważniejszą narodową świątynią. Ramzes II postanowił dobudować do istniejącej świątyni Wielki Dziedziniec i olbrzymi pylon.
W ten sposób Za XXX dynastii ustawiono bądź restaurowano aleję sfinksów do sanktuarium w Karnaku. Nieznaczne zmiany w obrębie świątyni przed sanktuarium wprowadził Aleksander Wielki (sala na barkę) i Filip Arridajos (portal przed wejściem na Dziedziniec Procesyjny Amenhotepa III). W czasach Teodozjusza Harem Południowy popadł w ruinę, a sanktuarium zaadaptowano na kościół. Większość ruin zaczęły zasypywać piaski. W czasach arabskich na Dziedzińcu Ramzesa, na murach jego wschodniej części, stanął meczet lokalnego świętego Abu Haggaga.
Położenie świątyni luksorskiej świadczy ojej podporządkowaniu kompleksowi Amona w Karnaku. Gdyby to była samodzielna budowla, jej pylon główny ustawiony byłby fasadą do Nilu. Tu fasada otwiera się na drogę procesyjną do Karnaku, którą wytyczają dwa rzędy sfinksów o ludzkich głowach ustawione za króla Nektanebo I (XXX dynastia).
W północno-zachodniej części dziedzińca przedświątynnego widać resztki rzymskiej kaplicy Serapisa z czasów Hadriana (126 r. n.e.) ze statuą Izydy.
Pylon
Wielki pylon z czasów Ramzesa II (ok. 1260 r. p.n.e.) ma ściany z piaskowca pokryte płytkimi reliefami przedstawiającymi zwycięstwa Ramzesa II w wojnie z Hetytami.
Po prawej można obejrzeć radę wojenną i króla na rydwanie. Po lewej król-łucznik galopuje po polu bitwy, rażąc wrogów. Hieroglifami zapisano Poemat Pentuera opiewający sukcesy militarne pod Kadesz. Pylon ozdabiali też późniejsi królowie (m.in. z dynastii nubijskiej). Po lewej, prawie nad wejściem, znajduje się relief z królem Szabaką odbywającym rytualny bieg przed Amonem-Minem.
Do XIX w. wejście do przybytku flankowały dwa obeliski z różowego asuańskiego granitu (25 m wysokości), stojące na podstawie ozdobionej czterema pawianami adorującymi Słońce. Do naszych czasów zachował się tylko jeden. Z obydwu stron wejścia widać dwa granitowe kolosy Ramzesa II (15,5 m wysokości).
Dziedziniec Ramzesa II
Za pylonem zaczyna się dziedziniec poprzedzający świątynię Amenhotepa III, gdzie swój dziedziniec zbudował Ramzes II (51 na 57 m).
To dziedziniec świąteczny (usechet-chefet-her) Świątyni Ramzesa Meriamona Zjednoczonego z Wiecznością. Z trzech stron otacza go kolumnada. Na ścianach wewnętrznych pylonu i kolumnady znajdują się inskrypcje i reliefy ilustrujące święte ceremonie. Na tyłach dziedzińca, na fryzie po prawej stronie (zachowała się dolna część), procesja zbliża się do świątyni, aby ofiarować Amonowi sałatę, symbol płodności.
Po prawej stronie tuż przy wejściu wznosi się zbudowana za Thotmesa III i Hatszepsut potrójna kaplica na barki Amona, Mut i Chonsu.
We wschodnim rogu kolumnady i pylonu znajduje się meczet (XIX w.) i grób muzułmańskiego świątobliwego męża Abu el-I Iaggaga, zmarłego w 1243 r. Ta część kompleksu świątynnego została przebadana dopiero niedawno (grudzień 2007 r.) przy okazji remontu meczetu.
Przed wejściem do części zbudowanej przez Amenhotepa III są dwa wykonane z granitu potężne siedzące posągi Amenhotepa III, które w późniejszym okresie uzurpował Ramzes II. Tron zdobi tradycyjny symbol sema-taui, połączenia Górnego i Dolnego Egiptu w jedno państwo.