Ramesseum
Budowla ta pełniła rolę świątyni grobowej Ramzesa II (XIX dynastia). Ruiny leżą w dolnej części nekropoli, tuż nad granicą pól uprawnych.
W czasie wylewów wody Nilu podchodziły niemal do stóp obiektu, a niekiedy nawet część zatapiały, powodując niszczenie zabytku.
Ten „dom milionów lat Usermaatre Setepenre, który jednoczy się z miastem Teby w domenie Amona”, jak nazywali ją Egipcjanie, lub Chnem-Uaset, powstał tuż po zbudowaniu podobnej świątyni przez ojca Ramzesa II -Setiego I. Ukończono go w 22. roku panowania faraona. Plan budowli stal się inspiracją dla Medinet Habu, świątyni-pałacu Ramzesa III (XX dynastia). Już za panowania XXII dynastii okolice Ramesseum zamieniono w nekropolę kapłanów i kapłanek. Potem z coraz bardziej zrujnowanego obiektu zaczęto wybierać kamienie na budowę innych przybytków. Diodor Sycylijski nazywał je grobem Ozymandiasa, bo w takiej formie dotrwało imię tronowe Ramzesa: Usermaatre Setepenre. Potem Ramesseum zamieniono na kościół chrześcijański. Po wiekach budowlę na nowo odkryli członkowie ekspedycji napoleońskiej, a XIX-wieczni podróżni zwali ją Mnemonium. Obecną nazwę nadał J.F. Champollion. Odkrywcy traktowali ruiny jako wielki magazyn zabytków, których jak najwięcej należy przewieźć do europejskich muzeów. I tak Giovanni Battista Belzoni wywiózł z zasypanego piaskami Ramesseum siedmiotonową głowę Ramzesa (tzw. młodego Memnona) do British Museum. Romantyczne ruiny unieśmiertelnił angielski poeta Percy B. Shelley, który pod wpływem wizyty w muzeum napisał wiersz Ozymandias.
Ramzes II objął tron po ojcu w bardzo młodym wieku. Będąc jeszcze koregentem, przejął się planami Setiego. Jednym z tych przedsięwzięć było wzniesienie Ramesseum, rozpoczęte w drugim roku panowania.
Zwiedzanie
Dziwić może, że tak znaczący obiekt nie cieszy się uwagą turystów. Jeśli lubi się oglądać zabytki w biegu, na zwiedzanie wystarczy pół godziny.
W nieodległym Ramasseum Resthouse można kupić napoje i przekąski oraz skorzystać z toalety. Z całego kompleksu pozostały jedynie ruiny głównej świątyni. Wchodzi się obecnie z północnego boku obiektu, wprost na drugi dziedziniec. Ale aby zrozumieć układ całości, należy opisać go w dawnym kształcie.
Fasada zwrócona jest w stronę Nilu. Od południowego wschodu drogę przegradzał pylon, lecz coroczne powodzie przyczyniły się do jego częściowego zniszczenia. Ściany zewnętrzne pylonu pokrywają tradycyjne reliefy z Ramzesem stojącym przed różnymi bogami. Wewnętrzne ściany ozdabiają sceny bitwy pod Kadesz. Pierwszy dziedziniec miał niegdyś od strony południowej dwukolumnowy portyk, za którym otwierał się niewielki pałac królewski. Po zachodniej stronie pierwszego dziedzińca stały wielkie kolosy Ramzesa II (ok. 20 m), obalone i rozbite na kawałki przez trzęsienie ziemi w początkach II w. Kolos, o wysokości pięciopiętrowego budynku, był chyba największym wolno stojącym posągiem w całym Egipcie. Wystarczy spojrzeć na rozmiary zachowanych stóp faraona! Gigantyczny kamień na posąg (ok. 1000 ton) przywieziono z kamieniołomów w Asuanie.
Drugi pylon zachował się fragmentarycznie. Północna wieża znów opowiada o bitwie pod Kadesz (wewnętrzna strona). Król na rydwanie z oswojonym lwem atakuje syryjski fort. Dowódca Aleppo, wódz hetycki, ucieka przed Ramzesem przez rzekę Orontes. Płaskorzeźby w wyższych partiach pokazują sceny ze Święta Mina. Drugi dziedziniec leży zdecydowanie wyżej niż pierwszy. Niegdyś otaczały go w dwóch szeregach kolumny (ocalały jedynie bazy). Tuż za drugim pylonem stoi rząd czterech potężnych filarów ozyriackich przedstawiających Ramzesa jako boga Ozyrysa. Obok leży głowa, należąca niegdyś do jednego z dwóch stojących kolosów, a niedaleko tors. Stopy zachowały się na pierwotnym miejscu, po drugiej stronie pylonu. Na prawym ramieniu dobrze widać kartusz z tronowym imieniem faraona oraz tytułem „władca władców”. W czasie trzęsienia posągi-olbrzymy pękły na pół, a ich górne części przeleciały ponad walącym się pylonem i spadły na drugi dziedziniec. Do ruin Ramcsseum wchodzi się dziś od północnej strony drugiego dziedzińca. Zwiedzający stają oszołomieni ogromem leżącej rzeźby o rozpiętości barków wynoszącej 7 m. Po przeciwległej stronie dziedzińca, tuż przed właściwą świątynią, leży przewrócony mniejszy kolos Ramzesa II, porozbijany na wiele fragmentów (posąg północny). Pierwotnie przed świątynią stały dwa kolosy. Drugi (tzw. młody Memnon) został zabrany do Anglii w 1816 r.
Do wnętrza świątyni wiodły trzy rampy przechodzące przez portyk o filarach ozyriackich. Na tylnej ścianie portyku reliefy pokazują króla składającego ofiary bogom (m.in. Atum i Montu, a wyżej Ptah i Min) i noszącego symbole święta Sed (jubileusz 30-lecia panowania) przed Tebańska Triadą (po prawej). Atum był bogiem z Heliopolis (Dolny Egipt), zaś Montu – Hermonthis (Górny Egipt). W ten sposób faraon symbolicznie składał ofiary wszystkim bogom Egiptu. Thot, bóg pisma i magii, zapisuje na liściu palmowym imię faraona, aby istniało na wieczność (pośrodku). Przy ojcu wyrzeźbiono 11 jego synów. Żaden z nich nie został faraonem po Ramzesie, bo żyli krócej niż ojciec, a trzynasty syn i następca jeszcze się nie narodził.
Troje drzwi wiedzie do sali hypostylowej, której strop podtrzymywało niegdyś 48 eleganckich papirusowych kolumn (ostało się jedynie 29). Niedawno poddano je konserwacji, aby pokazać oryginalne kolory i pokrywające je dekoracje. Na wielu zachowały się kolorowe polichromie. Kolumny dzielą salę na nawy. Wyższe mają trzony papirusowe, a kapitele w kształcie kwiatu lotosu i one podtrzymują strop wyższej nawy głównej. Kapitele niższych kolumn przypominają pąki kwiatów papirusu. Światło do wnętrza wpadało przez niewielkie okna nad niższymi nawami. Na ścianie wschodniej, po lewej – tuż po wejściu do wnętrza sali – widać zwycięstwa Ramzesa: bitwę pod Tunip i zdobycie syryjskiego miasta Dapur w ósmym roku panowania. Na tej ścianie jest też królewska matka – Tuja, jego żona Nefertari i kilkoro dzieci. W centrum sali hypostylowej zachował się sufit.
Na tylnej ścianie sali Ramzes odprawia obrzędy religijne. Tu też bogini Sachmet prezentuje Ramzesa siedzącemu na tronie Amonowi, który podaje mu znak życia – anch.
W dolnym rejestrze można obejrzeć potomków Ramzesa, a wysoko na węgarze po prawej stronic widać imiona pierwszych poszukiwaczy: Belzoniego i Henry’ego Salta.
Do prawej ściany sali hypostylowej przylegała niegdyś świątynia matki Ramzesa II – Tuji (pozostały jednie resztki ścian i kawałki kolumn).
Z hypostylu droga wiedzie do sali na świętą barkę i sanktuarium. Sala ta zwana jest też Przedsionkiem Astronomicznym, a niektórzy sądzą, że była to biblioteka na święte teksty. Na jej przeznaczenie wskazują wyobrażenia na ścianie wejściowej barek Triady Tebańskicj (Amona, Mut i Chonsu), jak też Ramzesa i Nefertari niesionych przez kapłanów. Na tylnej ścianie widać Ramzesa pod drzewem persei z Atumem, Seszat i Thotem. Są też reliefy przedstawiające m.in. Piękne Święto Doliny. Ponad wszystkim wisi astronomiczny sufit z konstelacjami gwiezdnymi i 36 gwiazdami dekanalnymi na nocnym niebie. Król ofiarowywał bogom – patronom poszczególnych miesięcy -12-miesięczny lunarny kalendarz, używany w obliczeniach datowania świat religijnych. Taki sam sufit zostanie skopiowany w świątyni w Medinet Habu przez króla Ramzesa III. Drzwi z sali astronomicznej wiodą do niewielkiego pomieszczenia zwanego Salą Litanii, w której królowie odprawiali libacje i palili kadzidło dla Re-Horachte i Ptaha oraz innych bogów. Na architrawie wyobrażono trzy gwiazdy dekanalne, pięć planet i dziewięciu klęczących bogów, panów północnych konstelacji otoczonych świętymi tekstami.
Dalej znajdują się zrujnowane sanktuaria, poświęcone być może Amonowi, ubóstwionemu Ramzesowi i jego przodkom. Część bloków zabrano stąd w czasie przebudowy Medinet Habu w czasach króla Hakorisa (XXIX dynastia). W skład kompleksu wchodziły poza tym liczne magazyny z cegły mułowej, które paradoksalnie zachowały się w niezłej kondycji. W wielu magazynach przetrwały łukowe sklepienia budowli. Całość kompleksu otaczał mur z cegieł mułowych.